شاهان قاجار در ادبیات تاریخ سیاسی ایران نماد بی‌کفایتی و بی‌عرضگی و دوران طولانی حکمرانی آن‌ها به ایران از سیاه‌ترین و تاریک‌ترین دوره‌های زیسته ایرانیان قلمداد می‌شود که با بیماری و بی‌سوادی و توسعه‌نیافتگی شدید و البته از دست دادن بخش‌های بزرگی از خاک کشور همراه بوده است. اما واقعا چقدر از آنچه که امروز از تاریخ قاجار باقی مانده و در اذهان جای افتاده واقعیت چیستی و روایت درست بی‌کفایتی‌های آن‌هاست و چقدر نتیجه آنچه پهلوی پس از به سلطنت رسیدن از قاجاری‌ها در اذهان جامعه جا انداخته است.
شکی نیست که حافظه تاریخی یک جامعه هیچگاه دروغ نمی‌گوید و هیچ پیروز تاریخی هم نمی‌تواند روی آن خاک بپاشد و این یعنی دوره تاریخی طولانی که قطحی و بیماری و بی‌سوادی را در جامعه نهادینه کرده بود و مدام با جنگ با روس‌ها و انگلیسی‌ها درگیر بوده نمی‌توانسته دستاورد چندانی برجای گذاشته باشد اما برای قضاوت درست‌تر و دید علمی‌تر به این دوره تاریخی بهتر است تا به پژوهش‌های تاریخی کارشناسان مراجعه کنیم و یک نوشته و عکس تلگرامی را حجت قرار ندهیم.
در این گزارش هفت کتاب خواندنی در حوزه تاریخ قاجار به شما معفی می‌کنیم تا از زیر و بم سیاست‌های داخلی و دیپلماسی و مردم‌داری شاهان قاجار آگاه شوید.
کتاب تاریخ سیاسی ایران در دوره قاجار
کتاب «تاریخ سیاسی ایران در دوره قاجار» نوشته ابراهیم تیموری بررسی تاریخ روابط سیاسی ایران، انگلیس و روسیه در دوره قاجار را مورد بحث و بررسی قرار داده است.
در این پژوهش به دوره سلطنت فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار نگاهی ویژه شده و نگارنده تلاش کرده تا هجوم روس‌ها به ایران و جدا کردن بخش‌هایی از خاک این سرزمین و ملحق‌شدن به خاک روسیه را شرح دهد. درواقع شرح تاریخ روابط سیاسی ایران با انگلیس و روسیه در دوران قاجار، خصوصاً در دوران سلطنت فتحعلی شاه و محمد شاه، و روایت رویدادهایی که روس‌ها در اجرای سیاست‌های توسعه‌طلبانه با حمله و هجوم به ایران، قسمت‌هایی از بهترین مناطق ما را جدا کردند و به قلمرو خود ملحق ساختند مهمترین موضوعاتی است که کتاب مطرح می‌کند.
اسناد مورد استفاده در این کتاب بیشتر گزارش‌ها و نوشته‌های مامورین انگلیس و تا حدی روسیه تزاری و اسناد معتبر فارسی موجود در آرشیو وزارت امور خارجه و کتابخانه‌های ایران و غیره هستند که در حواشی و یا آخر هر فصل شماره مجموعه یا پرونده آن نوشته شده است.
شرح حال و تاریخ زندگانی اشخاص اصلی و مهمی که در اعطا امتیارات دخیل بوده‌اند و روابط ایران و انگلیس و امتیازاتی که انگلیسی‌ها تا اغاز مشروطیت در ایران تحصیل کرده‌اند و همچنین روابط ایران و روسیه تزاری و امتیازاتی که روس‌ها تا ظهو ر مشروطیت در ایران بدست آورده‌اند کامل در کتاب آورده شده است.
بخوانید: ۷ کتابی درباره اسطوره‌ها و چیستی آن‌ها
کتاب افسانه قاجار
افسانه‌ی قاجار رمانی تاریخی نوشته حمزه سردادور است که در آن ماجرای زندگی دختری با نام «افسانه»، شاهدختی در دوره‌ی قاجاریه که همیشه ناشناس ماند، روایت می‌شود. در دل این داستان، وقایع تاریخی آن دوره، چون مرگ فتحعلی‌شاه قاجار؛ انتخاب ولیعهد؛ عشق ولیعهد به افسانه؛ چگونگی و علل ملاقات امیرکبیر با افسانه؛ ازدواج افسانه با «امیراصلان خان»، پسر «سالارخان» حاکم شهر خراسان در آن دوره؛ توطئه علیه امیرکبیر؛ چگونگی سقوط شهر مشهد و مرگ افسانه، مورد توجه قرار گرفته و خواننده علاوه بر خواندن رمانی جذاب و واقعی، تکه‌ای از تاریخ این مرز و بوم را نیز از دیدگان می‌گذراند.
یک سال از سلطنت ناصرالدین شاه می‌گذشت. در تمام این مدت شاه جوان مضطرب و نگران بود و تخت پادشاهی به زیر پایش لرزان. دشمن بزرگش حسن خان سالار پس از تصرف تمام خطه خراسان وارد نیشابور شده بود تا از آنجا مقدمات حمله به تهران را فراهم آورد. سالار پس از ساعت ها شور و مشورت با روسای ایلات كرد وتركمن و سایر بزرگان خراسان خسته شده از جا برخاست و مهمانان خود را برای شام دعوت نمود.
در این میان «ملك جهان» همسر محمدمیرزا كه در نخستین بارداری خود، دختر زیبایی را به محمدمیرزا هدیه كرده است در دومین بارداری نگران از متولدشدن دختر دیگری، دعا می‌كند تا فرزند پسری نصیب او شود. حیله‌های «عیسی خان»، برادر ملك جهان موجب می‌شود تا وی به روستای «كهن میر» برود و در آن جا نوزاد خود را به دنیا بیاورد. نوزاد متولد شده دختر است به همین دلیل با نوزاد پسر دیگری تعویض می‌شود. روایت زندگی این دختر؛ یعنی «افسانه»، دختر ملك جهان، واقعیتی حیرت‌انگیز است كه اصل داستان را شکل می‌دهد.
بخوانید: ۱۰ کتاب برتر به انتخاب نشریه تایم
کتاب شاهان قاجار
این کتاب برگرفته از تصاویر شاهان قاجار از ابتدا به‌صورت نقاشی و عکس است که این تصاویر به‌همراه شرح حال مختصر و تصویر رجال سیاسی همراه و همچنین اوضاع اجتماعی و فرهنگی و نوع پوشش زنان و مردان قاجاری به تصویر کشیده شده است. در این میان تصاویری از اماکن و بناهای آن دوران نیز در کتاب گنجانده شده است.
هم زمان با این سلسله، ایران با دنیای غرب آشنا گردید. اولین کارخانه‌های تولید انبوه، تولید الکتریسیته، چاپخانه، تلگراف، تلفن، چراغ برق، شهرسازی مدرن، راهسازی مدرن، خط آهن، سالن اپرا (که بعدا به سالن تعزیه تغییر کاربردی داد)، مدارس فنی به روش مدرن (از جمله دارالفنون که به همت امیر کبیر بنیاد گردید) و اعزام اولین گروه‌ها از دانشجویان ایرانی به اروپا جهت تحصیل در شاخه‌های پزشکی و مهندسی در زمان سلسله قاجار صورت پذیرفت. بازسازی ارتش ایران با روش مشق و تجهیز آن‌ها به جنگ افزار نوین اروپایی نیز از زمان فتحعلی شاه قاجار در قراداد نظامی اش با ناپلئون امپراتور فرانسه آغاز شد و همه این‌ها به‌نوعی در تصاویر این کتاب بایگانی شده‌اند.
بخوانید: ۹ کتاب برتر ترجمه شده توسط محمد قاضی
کتاب قاجار به‌روایتی دیگر
این کتاب برگرفته از خاطرات و رویدادهای یک‌صد و سی سال حکومت بر ایران است که از لابه‌لای مجلات قدیمی استخراج شده و شامل داستان‌های واقعی و گاه طنزآلود از زندگی خصوصی شاهان قاجار است که از آقامحمدخان آغاز می‌شود و تا احمدشاه ادامه می‌یابد و بخش اعظم مطالب آن مربوط به ناصرالدین‌شاه قاجار است كه ۵۰ سال بر ایران حكومت كرد.
در این كتاب وقایع دوران مشروطه و تصاویر واقعی مشروطه‌خواهان شجاع ایران در تهران و تبریز به تصویر كشیده می‌شود. این تصاویر برای نخستین بار توسط عكاس تبریزی در اختیار انتشارات ابریشمی‌فر قرار گرفته است. تحولات دوران مشروطه، تصاویر مشروطه‌خواهان، باقرخان ـ سالار ملی ـ ستارخان ـ سردار ملی ـ مشروطه‌خواهان تبریز در پایان دوره مظفرالدین شاه و پادشاهی محمدعلی شاه از جمله مطالب و تصاویر این كتاب است .
بخوانید: ۱۰ کتاب درباره سرنوشت غم‌انگیز سیاه‌پوستان و بردگی
کتاب عهد قاجار
کتاب عهد قاجار با زیرعنوان مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم کتابی است با آرایی تازه راجع به دولت و جامعه‌ی ایران در دوره قاجار و پژوهشی است گسترده درباره گروه‌های اجتماعی فرودست در ایرانِ دوران محمدشاه و ناصرالدین شاه. این اثر نشان می‌دهد که این گروه‌ها، اگرچه فاقد قدرت بودند، اما برای دستیابی به اهدافشان هم به اعتراض متوسل می‌شدند و هم از چانه‌زنی و مذاکره استفاده می‌کردند. همچنین نشان می‌دهد که دولت قاجار همواره متکی به زور نبوده، بلکه اغلب ترجیح می‌داده مسائل را با مذاکره حل‌وفصل کند.
کتاب درواقع دوره شصت‌ساله بین جلوس محمدشاه و مرگ ناصرالدین‌شاه را بررسی می‌کند. ونسا مارتین در این پژوهش توجه خود را به سه شهر بوشهر و اصفهان و شیراز معطوف کرده است. او علاوه بر بررسی این سه شهر، چهار گروه فاقد قدرت را نیز مورد توجه قرار داده است: زنان، لوطی‌ها، سربازان عادی و بردگان سیاه. به گمان مارتین این گروه‌ها برای دستیابی به اهدافشان از اعتراض، چانه‌زنی و مذاکره استفاده می‌کردند. بنای این کتاب بر دو پرسش است: اول این‌که چگونه کشوری به وسعت ایران توانسته استقلال خود را حفظ کند و پرسش دوم مسئله منشأ انقلاب مشروطه ایران است. این کتاب آرایی تازه درباره‌ی دولت و جامعه‌ی ایران در دوره‌ی قاجار ارائه می‌دهد و پژوهشی است درباره‌ی گروه‌های اجتماعی فرودست آن دوره.
نویسنده در اصل تاریخ اجتماعی دوره قاجار را از پایین روایت می‌کند. او به وضع به‌شدت نامطلوب زنان در مقایسه با مردان اشاره می‌کند و می‌نویسد: حداکثر یک درصد زنان صاحب خانه بودند، سهم‌الارث یک دختر نصف برادرش بود، حجاب با شدت تمام در مناطق شهری و حتی گاه در داخل خانه رعایت می‌شد، اگر زنی بچه‌دار می‌شد اعتبار و احترام پیدا می‌کرد و اگر نازا می‌بود تحقیر می‌شد، میزان سواد در میان آنان تقریباً هیچ بود، به‌شدت تحت سلطه مردان در خانه و جامعه بودند و چندین و چند مورد دیگر که چندان روشن نیست با گذشت نزدیک به دو قرن چه مقدار از این وضع نامطلوب تغییر کرده است.
بخوانید: ۱۰ کتاب برتر اورهان پاموک، برنده جایزه نوبل ادبیات
کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار
محمود سریع‌القلم این کتاب را برمبنای چند فرض نوشته است؛ ازجمله ۴۴ خصیصه روان‌شناختی از خلقیات ایرانی که به گفته او مانع جامعه‌سازی، نظام‌سازی و پیشرفت ایران بوده است. او همچین به‌وضوح بع تعارض‌های بنیادین سه جریان مؤثر در نیمه دوم حکومت قاجار یعنی کنش‌گری روحانیت، بازار و روشنفکری علیرغم همکاری ظاهری و موقتی آن‌ها در پایین کشیدن بساط استبداد و برقراری حکومت مشروطه اشاره می‌کند و از دخالت گسترده نیروهای خارجی بویژه روس و انگلیس در امور داخلی ایران و همچنین ناآگاهی درباریان و سیاسیون و روشنفکران از تحولات سیاسی دنیا و لزوم موضع‌گیری‌های مناسب با این تحولات حرف می‌زند. نویسنده سعی کرده با اتکا به این موضوعات به تبیین چگونگی بقا و قوت اقتدارگرایی شاهنشاهی قاجار در ایران بپردازد و برای این کار از تاریخ هم مدد جسته است.
محمود سریع‌القم در متن تقدیمی کتاب نوشته است: تقدیم به ایرانیان زیر ده سال که در آینده برای کسب ثروت به نهاد دولت نزدیک نخواهند شد؛برای افزایش قدرت کشور،ثروت تولید خواهند کرد؛ظرفیت نقد پذیری و اصلاح تدریجی را در خود پدید خواهند آورد؛از فرهنگ واکنش های سریع به خویشتن داری،ارتقا فرهنگی پیدا خواهند کرد؛از فرهنگ شفاهی و غیر دقیق به فرهنگ مسئولانه مکتوب،انتقال تمدنی پیدا خواهند نمود؛ از رفتارها و کارهای کوتاه مدت به گستره دراز مدت،رشد فکری پیدا خواهند کرد؛تضعیف،تخریب،و انتقام را از فرهنگ سیاسی خود حذف خواهند نمود؛به رشد فردی و استقلال فکری از طریق مطالعه حداقل دو ساعت در روز روی خواهند آورد.
برای ایرانیان دیگر از رانندگی گرفته تا کسب قدرت،حقوق قائل خواهند شد؛از رشد و موفقیت دیگران به طور واقعی خوشحال شده و درس خواهند آموخت؛غرور بی جا،حسادت و ناجوانمردی را به سکوت،احترام و گذشت تبدیل خواهند کرد. دروغ گویی و وارونه جلوه دادن واقعیت ها را از نظام معاشرتی خود با دیگران حذف خواهند نمود؛ برای کسب قدرت به اصل رقابت و فرصت برای دیگران اعتقاد خواهند داشت؛ و پس از رسیدن به قدرت فقط دوره ی محدودی صرفا برای تحقق کارهای بزرگ در قدرت خواهند ماند.
بخوانید: برندگان جایزه کتاب سال ایران در سال ۱۳۹۸
کتاب سیمای احمدشاه قاجار
آیا سلطان احمدشاه زمامداری مظلوم و وفادار به قانون اساسی مشروطه و مخالف دخالت بیگانگان در ایران بود؟ جواد شیخ‌الاسلامی در این کتاب به این سؤال با تکیه بر اسناد تاریخی پاسخ منفی می‌دهد. او روزگار آخرین پادشاه قاجار را از تولد تا پایان دوره‌ی قاجار در اسفند ۱۲۹۹ بررسی کرده است. احمدشاه، برخلاف طبع آرام‌اش، سلطنت پرفراز و نشیبی داشت؛ جنگ جهانی اول، انقلاب روسیه، هجوم روس‌ها به شمال ایران و قرارداد ۱۹۱۹، همه در دوران حکومت او روی داد. این کتاب داستان قرارداد ۱۹۱۹ است که بنا بود پشتیبان قاجارها باشد، اما در نهایت اسباب سرنگونی‌شان شد. کتاب با تکیه بر اسناد وزارت خارجه‌ی بریتانیا تصویری همه‌جانبه از قرارداد ۱۹۱۹به دست داده و نقش احمدشاه را در آن بهتفصیل شرح داده است.
سیمای احمد شاه قاجار خود شامل دو کتاب است. کتاب اول در چهار بخش تنظیم شده است؛ ۱- تربیت دوران کودکی احمدشاه، ۲- از قرارداد ۱۹۰۷ تا قرارداد ۱۹۱۹، ۳- احمدشاه در فرنگ، ۴- بازگشت احمدشاه از فرنگ و سقوط وثوق‌الدوله.
کتاب دوم در دو بخش تنظیم شده است؛ ۱- شب تاریک و بیم موج، ۲- از تشکیل کابینه‌ی سپهدار تا کودتای سوم اسفند. در پایان هر کتاب ضمائمی هم هست که در آن می‌توان متن قراردادها، سخنرانی‌ها، توافقات، مصاحبه‌ها، مذاکرات و سرمقاله‌های روزنامه‌های ایرانی و خارجی آن دوره را مشاهده کرد.
