جنبش مشروطه را می‌توان یکی از سه اتفاق سیاسی و اجتماعی مهم و تاثیرگذار در تاریخ معاصر ایران دانست. جنبشی که دلایل و علت‌های ان و همچنین نتایج و کارکردهای آن از دید کارشناسان مختلف متفاوت است و مثلا برخی زمان وقوع آن را برای جامعه ایرانی زود می‌دانند و می‌گویند به همین علت هم بوده و هست که ملت ایران نتوانسته ثمره درست‌ودرمانی از ای رویداد ببرد و همچنان پس از ۱۱۰ سال به بسیاری از خواست‌هایش از چیزی به‌نام مشروطه نرسیده است.
با همه این‌ها نمی‌توان اهمیت این اتفاق تاریخی را برای جامعه ایرانی نادیده گرفت چراکه هرچقدر هم کال چیده شده باشد باز هم بالاخره تاثیرات خود را حتی کم‌رنگ و حتی اشتباه بر روند حرکت ایران به سمت توسعه و مدرن‌شدن گذاشته است. اما واقعا مشروطه آمرانه اتفاق افتاده و ملت ایران هنوز آمادگی پذیرش آن و مسئولیت‌های اجتماعی که به‌دنبال آورده بود را نداشته‌اند؟ آیا دست‌های پشت پرده انگلیسی‌ها و روس‌ها مانع از ثمرده‌دهی درست این جنبش شد؟
در این گزارش هفت کتاب مستند درباره این پیچ بزرگ و اصلی در تاریخ معاصر ایران را به شما معرفی می‌کنیم تا بلکه بتواند به ما برای رسیدن به آنچه سال‌هاست برایش تلاش شده و می‌شود کمک کند.
کتاب تاریخ مشروطه ایران
کتاب تاریخ مشروطه ایران نوشته احمد کسروی که در سال ۱۳۱۹ خورشیدی منتشر شده هنوز هم یکی از برجسته‌ترین اسناد نوشته شده درباره رویداد مشروطه و چند و چون آن محسوب می‌شود و حتی در زمانی که نوشته‌های کسروی ممنوع شمرده می‌شود این نوشتار همچنان آبشخور و گواه پژوهش‌های تاریخی است. کتاب همچنین از سوی ایوان سیگل به انگلیسی نیز ترجمه شده است.
کسروی جلد نخست این کتاب را به نام «تاریخ هیجده ساله آذربایجان» نوشت و پس از چاپ و نشر مجلد دوم آن را به نام «تاریخ مشروطهٔ ایران» منتشر کرد. او نوشتن این تاریخ را نخست از ماهنامه‌ای به نام پیمان آغاز کرد.
در ارتباط با انگیزه‌های کسروی در نوشتن این کتاب می‌توان اشاره کرد به بررسی دلایل ناکامی این جنبش، شناساندن قهرمانان، پیشگیری از نوشته‌شدن تاریخ میهن به دست بیگانگان، جلوگیری از فراموشی، و در نهایت ماندن این اثر برای آیندگان، که خود در مقدمه‌ی کتابش به آنها اشاره می‌کند.
بخوانید: داستان‌هایی برای تلنگر به انسان غره شده به علم و عقل
کتاب مجاهدان مشروطه
«مجاهد» نامی بود که در دورهٔ مجلس اول بر داوطلبان نظامی مشروطه‌خواه گذاشته شد. این نیرو بر تحولات سیاسی و اجتماعی کشور اثری دیرپا گذاشت. مجاهدان تبریز، در روزهای استبداد صغیر، پرچم مشروطه‌خواهی برافراشتند و شهر خود را در برابر تهاجم نیروهای دولتی حفظ کردند. مجاهدان اردوی شمال هم‌پای بختیاری‌ها بر پایتخت دست یافتند. اما پس از بازگشت نظام مشروطه، مجاهدان چندپاره شدند. آنها به جناح‌های مختلف گرویدند و به عرصهٔ مبارزهٔ سیاسی پا نهادند. سرانجام با انحلال مجلس دوم، نیروی مجاهد از میدان سیاست کنار رفت.
این کتاب پدیده مجاهدان مشروطه را بررسی می‌کند و به مطالعه خاستگاه اجتماعی آنها می‌پردازد، تأثیر آنان را بر رویدادهای کشور می‌سنجد، و از زمینه‌های ضعف و نابودی آن نیرو سخن می‌گوید، این نگاهی است « از پایین» به مشروطیت که می‌کوشد بر تاریخ اجتماعی ایران در زمان‌های پرافت‌وخیز پرتو بیندازد.
این کتاب با بررسی پدیده مجاهدان مشروطه، به مطالعه خاستگاه اجتماعی آنها می‌پردازد، تأثیر آنان را بر رویدادهای کشور می‌سنجد، و از زمینه‌های ضعف و نابودی آن نیرو سخن می‌گوید. رویکرد کتاب نگاه «از پایین» به مشروطیت و تلاش برای پرتو انداختن بر تاریخ اجتماعی ایران در این برهه زمانی است.
مجاهدان تبریز، در روزهای استبداد صغیر، پرچم مشروطه‌خواهی برافراشتند و شهر خود را در برابر تهاجم نیروهای دولتی حفظ کردند. مجاهدان اردوی شمال هم‌پای بختیاری‌ها بر پایتخت دست یافتند. اما پس از بازگشت نظام مشروطه، مجاهدان چندپاره شدند. آنها به جناح‌های مختلف گرویدند و به عرصه مبارزه سیاسی پا نهادند. سرانجام با انحلال مجلس دوم، نیروی مجاهد از میدان سیاست کنار رفت.
بخوانید: ۷ رمان گوتیک و ترکیب خواندنی ترس و عشق و هیولا
کتاب سمفونی مشروطه
سمفونی مشروطه، تاریخ رویاها و آمال های مردمی است که ایران را برای ایرانیان می خواستند. در برابر هرگونه فساد داخلی و تحکم خارجی ایستادند و تن به ذلت ندادند. شیخ محمد اسماعیل محلاتی، حاجی میرزا نصرالله ملک المتکلمین، سید جمال الدین واعظ و میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل در این سمفونی حضور دارند و چند فرهنگ گرایان تاریخ مشروطه‌اند. کسانی که سیاست را نه به معنای اعمال نفوذ، تنبیه، سانسور، مجازات، که به معنای آزادی، حریت، عدالت، مساوات و توزیع نیازمندی های لازم برای زندگی خوب می دیدند. از این رو، زبان آنها، زبان فراموش شده ای است که در برابر زبان حاکم، خصوصا در قضیه باغشاه؛ به محاق رفت. در واقعه حادثه باغشاه، نقطه عطفی برای ایجاد انحراف در حرکت های اجتماع گرایانه و عدالت خواهانه در اجتماع متکثر ایرانی در آن دوران است…
نویسنده سعی کرده قسمتی ناپدید شده از تاریخ معاصر ایران را با بررسی ۴ اندیشه سیاسی از جمله، محمد اسماعیل محلاتی، حاجی میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین، سید جمال‌الدین واعظ و میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل روایت کند و هدفش پیدا کردن زاویه‌های نهان و نوعی زبان سیاسی به محاق رفته است.
محمود علی‌پور معتقد است در تفسیر مشروطه سه زبان وجود دارد زبان مدرن‌گراها و زبان سنتی و زبان سومی که خود به آن پرداخته یعنی زبان به محاق رفته‌ای است که هم یک رویکرد مثبت اندیشانه و آسان‌گیرانه و گاهی چندفرهنگ‌گرایانه دارد و هم اینکه خط فکری آنها دغدغهه آحاد ملتِ مسلمان را داشته است. ملتی که از قدیم دست کشیده و برای زندگی‌خوب می‌جنگد. این زبان میان دو قطب مشروطیت و مشروعیت گمنام مانده است.
بخوانید: ۸ رمانی که از جنگ می‌گویند / جنگ‌ها لابه‌لای رمان‌ها و داستان‌ها
کتاب مشروطه زنان و تغییرات اجتماعی
دوره مشروطه (۱۲۸۵ ش / ۱۹۰۶ م) را یکی از مهمترین ادوار تجددگرایی در جامعه‌ی ایران می‌توان دانست؛ دوره‌ای که جامعه‌ی سنتی ایران برای نخستین‌بار خواهان تغییرات اجتماعی شد.
توجه به مسئله‌ی زن و پس از آن مطالبات زنان در این دوره را یکی از اصلی‌ترین مسائلی می‌توان دانست که به دلیل وجود ساختارهای سنتی و مردمدار در جامعه‌ی ایران ابتدا توسط مردان مدافع حقوق زنان و پس از آن توسط زنان، مورد طرح و تحلیل قرار گرفت.
نتیجه‌ی ابتدایی این تغییرات اجتماعی برای زنان آن بود که به‌عنوان نیمه‌ی دیگر جامعه شناخته شدند، در تغییرات زبانی، به جای الفاظی چون ضعیفه و مخدرات از واژگانی چون زنان و بانوان برای معرفی آنها استفاده شد، اجازه‌ی حق تحصیل و تاسیس مدارس دخترانه را پیدا کردند و با انتشار مطبوعات منتشر شده توسط خود زنان از ۱۲۸۹ شمسی به بعد به طرح گسترده‌ی مطالبات حقوقی خود پرداختند؛ مطالباتی که برخی از آنها به نتیجه رسید و برخی دیگر نیز همچنان در جدال سنت و تجدد، بی‌پاسخ مانده است.
بخوانید: ۱۰ کتاب خاطره و تاریخی از اشخاص مهم
کتاب مکتوبات خیالی
مکتوبات خیالی، اسنادی از گفتمان سیاسی عصر مشروطه؛ شامل متن مندرج از پنج مکتوب انتقادی با نام‌های ندای طفل مشروطه، ناله‌ی وطن، جواب میرزا ترسوی کاشانی از ملا بی‌پروای خراسانی، مکالمه‌ی میرزا سعید سمنانی با ابومفید کرمانی و حمام جنیان چاپ شده در روزنامه‌های استبداد، پروانه، خورشید، چهره‌نما و تمدن در فاصله‌ی سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۰ شمسی است.
این مکتوبات از مجموع بررسی ۱۵۰۵۵ برگِ مطبوعاتی مستخرج شده‌اند. موضوع آنها نقد جامعه و سیاست در ایرانِ اواخر دوره‌ی قاجار است و اشخاص گفتگوکننده در این مکالمات نیز افرادی خیالی هستند. مکالمات مندرج در این مکتوبات را وجه انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتی دوره‌ی مشروطه می‌توان دانست.
کتاب حاوی متن پنج نوشته انتقادی است که در قالب مکالمات منثور یا منظوم میان افرادی خیالی در اواخر دوران قاجار طی پنج سال توسط روزنامه های استبداد، پروانه، خورشید، چهره نما و تمدن به چاپ رسیده‌اند و به شیوه‌ای نوآورانه شرایط سیاسی و اجتماعی دوران خود را مورد انتقاد قرار داده‌اند.
بخوانید: ۹ کتاب از زبان افراد مشهور تاریخ
کتاب سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی
سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی نوشته زهرا تاج‌السلطنه از شاهزادگان قاجار و دختر ناصرالدین شاه قاجار است که همراه با نوشتارهایی پیرامون این کتاب و تاج‌السلطنه از مسعود کوهستانی‌نژاد منتشر شده است.
این کتاب درواقع دومین کتاب زهرا تاج السلطنه است و او در این کتاب که روایت داستانی از زندگی خودش و محیط پیرامونش است، می‌کوشد تصویری از ایران عهد ناصری ارائه کند؛ اما از آنجا که ظاهرا بخش‌هایی از این کتاب، اوایل حکومت پهلوی نوشته یا بازنویسی شده است، در جاهایی از آن جلوه‌هایی از دوران جدید هم دیده می‌شود. این کتاب علاوه بر اینکه از نظر تاریخی اهمیت دارد، از جنبه دیگری هم بسیار مهم است و آن هم جایگزینی تصویری که از عصر مشروطه تاکنون از تاج السلطنه به عنوان زنی لاابالی ارائخ شده با تصویر زنی فاضله و مبادی آداب و اخلاق می‌دهد که به مسائل مهم ایران در دوران گذار به عصر جدید عمیقا می‌اندیشیده و برنامه‌هایی نیز برای اصلاح امور داشته است.
در بخشی از کتاب می‌خوانیم: زن‌های ایرانی این تربیت اجتماعیه را ندارند و در میان آنها کسی هم به فکر اصلاح احوال اجتماعی زنانه نیست و مردها هم نمی‌توانند مصلح جامعه زن باشند زیرا اصلاح، فرع این است که درست و صحیح به عوائد و اخلاق زن آشنا باشند و بدانند مفکوره زن تا چه درجه قابل نشو و نما برای ترک اخلاق ذمیمه و اتخاذ رویه حسنه است. شنیدم یکی از علما که مرجع تقلید فرقۀ ناجیه شیعه است در مسأله علمیه خود کتاب حج و کتاب حیض را ننوشته است و در جواب معترض فرموده‌اند: من تا به مکه نروم کتاب حج نمی‌نویسم و چون زن نیستم در باب حیض فتوایی نخواهم داد.
بخوانید: ۹ نمایشنامه از نمایشنامه نویس‌های برتر تاریخ ادبیات
کتاب مشروطه ایرانی
ماشاءالله آجودانی نویسنده و تاریخ‌نگار ایرانی مقیم انگلستان در این کتاب نگاه کلی و تحلیلی در ارتباط با مشروطه داشته و روابط بین قدرت و حکومت و روشنفکری را مورد بحث قرار داده است. نویسنده، تلاش کرده است تلقی علمای مذهبی از یک طرف و روشنفکران را از طرف دیگر در ارتباط با مشروطیت تجزیه و تحلیل کند کتاب از ۱۹ بخش تشکیل شده و قسمت‌های آن شامل پیشگفتار، قدرت و حکومت، از دفتر روشنفکری، یادداشت‌ها و نمایه می‌شوند.
این اثر آجودانی حاصل پژوهش‌های بسیار پراهمیتی است که پس از دهه‌ها که از انتشار نوشته‌های فریدون آدمیت درباره تاریخ اندیشۀ سیاسی جنبش مشروطه‌خواهی در ایران می‌گذرد، دریچۀ نویی به گسترۀ اندیشۀ تجددخواهی ایرانیان باز کرده و پرتوی بر برخی از زوایای ناشناختۀ آن افکنده است.
ایرج افشار درباره این کتاب می‌گوید: من هیچ کتابی را نمی‌شناسم که مانند این کتاب مشکل عمیق و اساسی ایران را در دوران معاصر برای پیشرفت علمی و صنعتی و اقتصادی را به درستی آشکار کرده باشد و تباین اصول تمدن غربی را با عادات ذهنی و آیین‌های سنتی ما به دست داده باشد.
