مردم‌شناسی و انسان‌شناسی از آن دست رشته‌های علوم‌انسانی هستند که سعی دارند تا ذهنیت و سایکولوژی انسان را در چارچوبی غیر فردی و در بیستر مناسبات اجتماعی و فرهنگی بررسی کنند. واژه مردم بنا بر یک‌سری تعارف مشخص هویتی می‌تواند به اجتماعات مختلفی از انسان‌ها نسبت داده شود و شناختن این مناسبات و چگونگی شناختن این نسبت‌ها می‌تواند به فهم تفاوت‌های فرهنگی و روانی و قبول آن کمک کند.
هر پدیده اجتماعی اعم از عبادت، مصرف، جنگ، سیاست و … در چارچوب همین کلاسه‌بندی‌هاست متمایز می‌شود و متمایز می‌کند. حتی درک و شناخت خودمان در مولفه‌های مردم‌شناسانه می‌تواند به فهم بهتر از چرایی جایی که ایستاده‌ایم کمک کند. البته در میان باید حواسمان باشد به ورطه تعمیم‌دهی خلقیاتی خاص به مردم و ملتی خاص نیفتیم که کار مردم‌شناسی نه کشف خلقیات که اتفاق کشف و شرح چرایی شکل‌گیری این خلقیات است.
در این گزارش هشت کتابی که با نگاه‌های مردم‌شناسانه به پدیده‌های اجتماعی از قبیل توسعه، مصرف، پیشرفت، استعمارزدگی و … پرداخته‌اند را معرفی می‌کنیم. یکی از کتاب‌ها یک رمان است، رمانی که در بستر داستان دقیقا مناسبات اجتماعی و نقش و چگونگی تاثیرگذاری آن‌ها بر روان و خلقیات عده‌ای از مردم که به‌واسطه عرف و جغرافیا و فرهنگ مشترک به هم گره می‌خورند را روایت می‌کند.
ما چگونه ما شدیم
کتاب ما چگونه ما شدیم نوشته صادق زیباکلام استاد علوم‌سیاسی دانشگاه تهران به ریشه‌یابی علل عقب‌ماندگی در ایران به همراه نقد‌ها و نظر‌ها می‌پردازد. این کتاب طی ۲۲ سال – از بهار ۷۴ تا ۹۶ – ۲۷ بار تجدید چاپ شده است. نویسنده در این کتاب فارغ از هرگونه تعصبات نژادی و قومی، به جای روش‌های معمول و متداول معلول‌نگری و معلول‌نگاری به علت‌جویی و ریشه‌یابی می‌پردازد و در برابر تفکر رایج استعمار، ریشه عقب‌ماندگی نظریه جدید و قابل تاملی را طرح می‌کند و شرح می‌دهد که چرا ایران الان در جایگاه کنونی‌اش قرار دارد.
زیباکلام در این کتاب علل عقب‌ماندگی شرق در مقایسه با غرب را به طور کلی شرح می‌دهد و در لایه‌های جزئی‌تربا توضیح و تفسیر مسیر و ریشه‌های عقب‌ماندگی ایران را بررسی می‌کند. او می‌گوید عملی نشدن نظریات مارکس در ایران یکی از علت‌های عقب ماندن جامعه ایران در زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و صنعتی است. او البته شرح می‌دهد که این عملی نشدن هم خود دلیلی دارد، چرا که مارکس نظریه‌های خود را با الهام از شیوه زندگی در اروپا تبیین کرده است. نویسنده در مجموع تعصبات نژادی و قومی، بحران کم آبی در ایران، پایین آمدن سطح آگاهی مردم و دلایل عقب ماندگی، پراکندگی و موضوعاتی جامع مانند دریانوردی و کشاورزی و عدم گسترش تجارت را دلیلی بر معرفی ایران به عنوان کشور جهان سومی در جهان می‌داند.
بخوانید: پر فروشترین کتابهای دامیز در سال ۹۸
گهواره گربه
گهواربه گربه چهارمین رمان نویسنده آمریکایی کورت ونه‌گات است که اولین بار در ۱۹۶۳ چاپ شد. کتاب داستانی‌ست در مورد علم، تکنولوژی و مذهب و در این بستر، مسابقه تسلیحاتی و بسیاری مفاهیم دیگر را به سخره می‌گیرد. دانشگاه شیکاگو بعد از اینکه پایان‌نامه ونه‌گات را در سال ۱۹۷۱ رد کرد، به خاطر این کتاب به او مدرک افتخاری در رشته انسان‌شناسی داد. رمان گهواره گربه همچنین در ۱۹۶۴ کاندیدای دریافت جایزه هوگو برای بهترین رمان شد.
نام کتاب از بازی‌ای گرفته شده که کودکان با نخی می‌کنند که دو سرش گره خورده و بین انگشتان دو نفر دست‌به‌دست می‌شود. در اوایل کتاب فلیکس هوینکر (مخترع فرضی بمب اتم) را می‌بینیم که درست در لحظه افتادن بمب مشغول انجام این بازی است. بیشتر اتفاقات داستان در کشوری تخیلی با نام جمهوری سن لورنزو روی می‌دهد. کورت ونه‌گات در این کتاب همچنین از مفاهیم دینی جدیدی با نام باکونونیسم حرف می‌زند که بدست باکونون بنیان‌گذاری شده است.
کتاب درواقع داستان بازی‌های نظامی و بازی‌های مذهبی است و بازیچه بودن علم در دست دانشمندان بی‌مسئولیت را روایت می‌کند. دانشمندانی که تربیت شده فرهنگ جنگ‌های جهانی بوده‌اند و البته ونه‌گات با خوشنودی نسل آن‌ها را منقرض شده می‌داند. نویسنده همچنین شرح می‌دهد که سیاست‌مدارها، تاجرها، دیکتاتورها، رهبران مذهبی، همه و همه تحت تاثیر جنگ‌های جهانی بوده‌اند. رمان از نیاز انسان‌ها به بازیچه‌ها می‌گوید و اینکه چگونه انسان‌ها هرچه پیچیده‌تر به بازی گرفته شوند، راضی‌تر خواهند بود و زندگی برایشان قابل تحمل‌تر خواهد بود. این یعنی حکومت‌هایی که هر چه هنرمندانه‌تر مردم را به بازی بگیرند موفق‌تر خواهند بود.
بخوانید: ۹ کتاب از زبان افراد مشهور تاریخ
زنانی که مرد می‌شوند
کتاب زنانی که مرد می شوند با زیرعنوان باکره‌های قسم خورده آلبانیایی، نوشته آنتونیا یونگ استاد انسان‌شناسی دانشگاه برادفورد در سال ۲۰۰۰ منتشر شده و هنوز به عنوان پدیده‌ای عجیب از آن صحبت می‌شود. کتاب از پدیده‌ای عجیب می‌گوید که به صورت قانونی عرفی در آلبانیایی جریان دارد و حتی در قرن ۲۱ نیز به عنوان یکی از قوانین عرفی اجرا می‌شده است.
بر اساس ویژگی‌های پدرسالاری، پدرتباری و پدرمکانی، مبنایی عرفی که در آلبانی وجود دارد، هر خانواده‌ای باید سرپرست مرد داشته باشد؛ در غیر این صورت، پس از فوت پدر تمام اموال و دارایی خانواده به برادر پدر می رسد. همین امر باعث شده، از قرن ها پیش تا کنون، آلبانیایی‌ها تدبیری به‌کار برده‌اند تا ثروت در خانواده فاقد پسر باقی بماند. آن هم اینکه، یکی از دختران خانواده طبق تصمیم پدر مرد می‌شود. یعنی در یک روز تمام اهالی در روستا جمع می‌شوند و پدر خانواده ابتدا نام دخترش را تغییر می‌دهد و نامی مذکر برای او می‌گذراند. موهای او را همچون مردان کوتاه و جامه‌ای مردانه بر تن او می کنند و از آن روز به بعد او در کنار مردان به زندگی مردانه می پردازد و در تمام مراسم در کنار مردان قرار می گیرد و جلوی جمع قسم یاد می‌کند که برای همیشه باکره بماند.
این کتاب یکی از نمونه‌های خوب تحقیقات انسان‌شناسی است که سعی کرده تا به کمک مصاحبه‌های عمیق با مردان یا به عبارتی با زنانی که اکنون مرد شده‌اند و در فرهنگ آلبانیایی بورنشاها نام دارند، انجام یافته است شرح دهد این دختران جهان را چگونه می‌بینند؟ و درکشان از مرد بودن چیست؟ و چگونه با ویژگی‌های کاملا طبیعی که در طبیعت در نهاد آن‌ها گذاشته و بر اساس فرهنگ و عرف از آن محروم شده‌اند زندگی می‌کنند و با آن کنار می‌آیند؟ نویسنده این مصاحبه‌ها را طی هشت سال و از سال ۱۹۹۰ تا سال ۱۹۹۸ در روستاهای شمال آلبانی جمع‌آوری کرده است.
بخوانید: ۸ رمان برنده جایزه ادبی بوکر که به فارسی ترجمه شده‌اند
شاخه زرین
سر جیمز فریزر مردمشناس، متخصص ادبیات یونان و روم، و از متخصصان خاورمیانه مكتب كمبریج، در اواسط دههى ۱۸۸۰ یك پروژه پژوهشى درباره تاریخ ابتدایى بشر، و رابطه فرهنگهاى باستان و فرهنگهاى معاصر دنیاى غیربومى را در پیش گرفت که نتیجه‌اش شد همین کتاب کتاب ۱۲ جلدی شاخه زرین که نوشتن آن از سال ۱۸۹۰ تا سال ۱۹۱۵ به‌طور انجامیده است. البته کتاب در سال ۱۹۹۰ با گزینش دقیق رابرت فریزر (نوه نویسنده) در یک جلد خلاصه شد. کتابی که ییتس، جویس، لارنس، الیوت، رابرت گریوز، ویندام لوئیس، پاوند و جوزف كمپل از ان تاثیر گرفته‌اند.
فریزر در این پژوهش ضمن تحقیق درباره منشا آداب و اعتقادات و مناسک متعدد در جهان قدیم و در فرهنگ عامه جوامع غربى، به توصیف تاریخ تفكر آدمى و تا حدى تاریخ ادیان ابتدایى و مناسكى كه مردمان آن‌ها را طى قرنها حفظ كردهاند مىپردازد. نویسنده با رد این باور عمومی که زندگی ابتدایی ساده بوده است، نشان می‌دهد که انسان بدوی در بند جادو، تابوها، و خرافات اسیر بود و در ادامه مسیر تحول انسان از وحشیت به تمدن، از دگرگون شدن رسوم و آداب عجیب و غریب و اغلب خونین‌اش به ارزش‌های پایدار اخلاقی، عقلی و معنوی را شرح می‌دهد.
کتاب درواقع یک پژوهش فرهنگی تطبیقی وسیع در اسطوره و دین است که هدفش یافتن وجه مشترک تقریبا همه ادیان ابتدایی با همدیگر – و با ادیان مدرن چون مسیحیت – است. تز کتاب این است که همه ادیان [ابتدایی]، در اصل، آیین‌های باروری بوده‌اند که بر پرستش و قربانی کردن ادواریِ فرمانروای مقدس که تجسد خدایی میرنده و زنده شونده، الوهیتی خورشیدی، بوده متمرکز بوده‌اند.
بخوانید: ۹ نمایشنامه از نمایشنامه نویس‌های برتر تاریخ ادبیات
قومیت ناسیونالیسم و جوامع غیرغربی
قومیت ناسیونالیسم و جوامع غیرغربی، اثر مهم کوین اندرسن جامعه‌شناس و اومانیست درباره تحلیل‌های مارکس در باب تاریخ اجتماعی قومیت و ناسیونالیسم؛ است که از متن‌های تأثیرگذار اما فراموش‌شده این اقتصاددان سیاسی و جامعه‌شناس می‌گوید. اندرسن در این کتاب مقالات و نوشته‌های پراکنده مارکس را تحلیل کرده و با معرفی آثار ژورنالیستی او درباب تاریخ اجتماعی ملت‌ها و جوامع پیشاسرمایه‌داری، مارکس را متفکری تفسیر می‌کند که منحصرا طبقاتی نمی‌اندیشید و بیانی اجتماعی و همه‌جانبه‌تر از مطالعات مارکس ارائه می‌دهد.
اندرسن با توصیف‌های قراردادی از مارکس را کنار می‌زند و می‌گوید نظریه‌پردازی جهانی که در نقد اجتماعی سیاسی مارکس، به تمامی تحولات اجتماعی و تاریخ بشر حساس بود نه تنها به طبقه و نقد اقتصاد سیاسی، بلکه به ناسیونالیسم و قومیت نیز پرداخته است. به‌زعم او مارکس در کنار نقد همه‌جانبه‌اش از سرمایه، نظریه‌ای را از تاریخ اجتماعی مطرح کرده است که تحلیلی چندلایه بود و به‌سادگی به الگویی اجتماعی از انقلاب یا تحول سیاسی فروکاستنی نیست.
بخوانید: ۱۰ رمان عاشقانه کلاسیک برای ادبیات دوستان
تمایز
این کتاب که برگرفته از مطالعاتی است که پیر بوردیو طی سال‌های ۱۹۶۳ و ۱۹۸۸ انجام داده در سال ۱۹۷۹ در فرانسه با عنوان La Distinction منتشر شد. در ایران با ترجمه‌های گوناگون همچون ترجمه حسن چاوشیان از نشر ثالث منتشر شده است. در سال ۱۹۹۸ با رای انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی در لیست مهم‌ترین آثار جامعه‌شناسی قرن بیستم جزو ۱۰ کتاب اول قرار گرفت.
این اثر بر پایه تحقیقات تجربی بوردیو در فرهنگ فرانسه استوار است و هدفش آشکارساختن رابطه غیرقابل تفکیک موقعیت‌های اجتماعی و قضاوت‌های ذوقی است. تمایز از سه بخش تشکیل شده است: نقد اجتماعی قضاوت‌های ذوقی، اقتصاد عمل، و سلیقه‌های طبقاتی و سبک‌های زندگی و در واقع مردم نگاری‌ای گسترده در فرانسه معاصر و شکاف ذهن بورژوازی است.
بوردیو مطالعه خود را بر اساس نظرسنجی‌هایی انجام داده است که شماری از عوامل اجتماعی را در انتخاب لباس، مبلمان، فعالیت‌های اوقات فراغت، منوی شام برای مهمانان و بسیاری موارد دیگر که در انتخاب شخص فرانسوی نقش دارند ، در نظر گرفته است. آنچه از تحلیل او ناشی می شود این است که افاده اجتماعی در همه‌جای جهان بورژوازی است. او می‌گوید انتخاب‌های زیبایی‌شناختی مختلفی که مردم انجام می‌دهند، همه تمایز است – یعنی انتخاب‌هایی که در تقابل با مواردی است که توسط طبقات دیگر انجام می‌شود. یعنی سلیقه، خالص نیست و دنیای اجتماعی به طور همزمان به عنوان یک سیستم روابط قدرت و به عنوان یک سیستم نمادین عمل می‌کند که در آن تمایز جزئی سلیقه مبنای قضاوت اجتماعی قرار می‌گیرد.
بخوانید: ۸ کتاب برای آشنایی و شروع به خواندن فلسفه
کارکردهای ذهنی در جوامع عقب‌مانده
کتاب کارکردهای ذهنی در جوامع عقب مانده نوشته لوسین لوی برول، از دو نوع کارکرد ذهنی یا دو نوع ذهنیت می‌گوید که یکی را غالب بر جوامع سنتی و عقب مانده و پیشاصنعتی و دیگری غالب بر جوامع مدرن و پیشرفته هستند. لوی برول در این کتاب نوعی ذهنیت را به تصویر می‌کشد که انسان‌های ابتدایی درآن بسر می‌برند.
در قسمتی از کتاب آمده است: «در سال‌های آغازین سده بیستم آلبرت اینشتاین نظریه نسبیت را ارائه داد و اساس فیزیک نیوتنی را متزلزل ساخت. او اعلام کرد که فضای مطلق و زمان مطلق وجود ندارند و این دو نسبی‌اند و به جای فضا و زمان باید از پیوستار چهار بعدی فضا – زمان سخن گفت. نظریه نسبیت اینشتاین سر و صدای زیادی به پا کرد . چند سالی از ارائه نظریه نسبیت نگذشته بود که لوسین لوی – برول فیلسوف، جامعه‌شناس و انسان‌شناس فرانسوی ، اصل یگانگی خرد انسانی را که همه می پنداشتند اصلی فرازمانی و فرامکانی است متزلزل کرد. او نسبیت منطقی، نسبیت زمانی و نسبیت فرهنگی را مطرح ساخت. کتاب او، کارکردهای ذهنی در جوامع عقب مانده، مانند نظریه نسبیت اینشتاین ، جنجال آفرید. نام آلبرت اینشتاین، کم و بیش، برای فرهیختگان آشناست. اما لوسین لوی – برول کیست و نظریه‌اش چیست؟
بخوانید: ۹ رمان در ژانر وحشت برای نوجوانان
گفتارهایی در خاستگاه ناسیونالیسم کرد
کتاب گفتارهایی در خاستگاه ناسیونالیسم کرد نوشته عباس ولی، حمید بزارسلان، مارتین ون بروئینسن، امیر حسن‌پور، نلیدا فوکارو، جلد چهارم از مجموعه مطالعات کردی است که به تاریخ‌‌نگاری کرد، آغازهای آن و چگونگی تکوین آن می‌پردازد و می‌خواهد آغاز بحث‌هایی درباره واکاوی ناسیونالیسم کردی باشد.
مقالات این مجموعه بر اساس رویکردهای تاریخی و تئوریک گوناگون، خاستگاه‌های ناسیونالیسم کرد را مورد تامل قرار می‌دهند و دلالت‌های آن را برای شرایط کنونی خاورمیانه، به‌ویژه کشورهایی که جمعیت کرد قابل ملاحظه‌‌ای دارند، با استدلال‌های ازلی‌گرا، قوم‌گرا، انسجام‌گرا، مدرنیست و برساخت‌گرا و ماتریالیستی تاریخ‌گرا در زمینه ریشه‌ها و تحول ناسیونالیسم کرد و دیگر ناسیونالیسم‌ها به بحث می‌گذارند.
مولفان این مجموعه پژوهشگران برجسته حوزه مطالعات کردی هستند. آن‌ها در رابطه با خاستگاه‌های ناسیونالیسم کرد بحث‌ها و تحلیل‌های گوناگون و گاه متعارضی را پیش می‌کشند. این مباحث متنوع نه‌تنها نشان از برداشت‌های تاریخی و تئوریک گوناگون دارند، بلکه از آن مهمتر جدل‌های استراتژیک در رابطه با هویت و مشروعیت ملت کرد به‌مثابه یک سوژه سیاسی هستند.
عناوین مقاله‌های کتاب نیز عبارتند از: تاریخ به تاراج رفته، ناسیونالیسم و مسئله خاستگاه‌ها نوشته عباس ولی، ملاحظاتی در گفتمان تاریخ‌نگارانه کرد در ترکیه (۱۹۸۰-۱۹۱۹) از حمید بزارسلان، مم و زین احمد خانی و نقش آن در بیداری کرد به قلم مارتین رون بروئینسن، تبارشناسی کردها: برساخت ملت و هویت ملی در نوشته‌های تاریخی کرد نوشته عباس ولی، ساخت هویت کردی: منابع ادبی و تاریخی پیش از قرن بیستم از امیر حسن‌پور، ناسیونالیسم کرد در ترکیه: از وفاق نانوشته تا شورش (۱۹۲۵-۱۹۱۹) به قلم حمید بزارسلان و کردها و ناسیونالیسم کرد در سوریه تحت قیمومیت: سیاست، فرهنگ و هویت از نلیدا فوکارو.
