نظریه یا فرگشت داروین، یکی از جنجالی‌ترین نظریات حوزه علم است که اساسا فلسفه علم را دچار تغییرات و گفتمانی تازه در باره بحث حیات و انواع آن کرد. چالشی که این نظریه درمقابل سنت‌های فکری پیش از خود درباره حیات ایجاد کرد عملا گسست علم و شبه‌علم آغشته به خرافات را به‌وجود آورد. عمدتا فهم نادرستی از این نظریه می‌شود و خیلی‌ها آن را نقطه مقابل برهان اثبات وجود خدا و کفر می‌دانند.
اما واقعیت این است از این هدایت حیات در عالی‌ترین سطح مدیریت هرچه بتوان نتیجه گرفت نبود خداوند نیست. اگر مایل هستید تا بدانید ویژگی‌های زیستی چگونه از گونه‌ای به گونه‌ای دیگر و از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده و طبیعت را متنوع کرده است حتما به شما خواندن کتاب‌هایی در زمینه فرگشت یا تکامل را پیشنهاد می‌کنیم. در همین رابطه در این گزارش هفت کتاب مختلف از اثر تخصصی گرفته تا یک روایت عمومیقابل استفاده برای نوجوانان تا داستان‌های بامزه درباره تکامل را به شما معرفی کنیم تا بدانیم که از کجا آمده‌ایم و کجای دنیا ایستاده‌ایم.
کتاب چیستی تکامل
در طول دو قرن گذشته شواهد بسیاری از جهان زنده‌ی در حال تغییر گردآوری شده است که برای توجیه آنها راهی جز پذیرش تکامل نبوده است. هرچند نظریه‌های تکاملی مختلفی برای تبیین این تغییرات ارائه شده اما نظریه‌ی تکامل داروینی بیش از سایر نظریه‌های تکامل‌گرایانه مورد پذیرش و البته مخالفت قرار گرفته است. اهمیت این نظریه فارغ از دلایل مخالفان و موافقان، در تأثیرگذاری آن نه‌فقط بر زیست‌شناسی به‌منزله‌ی یک علم تجربی، بلکه بر علوم انسانی و همه‌ی ارکان زندگی بشر از اقتصاد گرفته تا جامعه‌شناسی و حتا سیاست است. هیچ نظریه‌ای هرچند دقیق و پیچیده را نمی‌توان یافت که چنین تأثیری بر علوم و باورها گذاشته باشد.
چیستی تکامل به قلم یکی از سرشناس‌ترین تکامل‌گرایانِ پس از داروین نوشته شده است؛ کسی که خود سهم بسزایی در توسعه‌ی این نظریه داشته و سعی کرده است در این اثر تصویری جامع و در عین حال نه‌چندان پیچیده از نظریه‌ی تکامل ارائه دهد تا علاوه بر زیست‌شناسان، خوانندگانی با گرایش‌های مختلف را نیز در جریان این نظریه و شواهد و همچنین کم‌وکاستی‌های آن قرار دهد.
اِرنست والتر مایر زیست‌شناس آمریکایی آلمانی‌تبار است که برای آثارش در زمینه آرایه‌شناسی پرندگان، ژنتیک جمعیتی و فرگشت (تکامل) مشهور است. به عنوان یکی از زیست‌شناسان برجسته دنیا، او را گاه «چارلز داروین سده بیستم میلادی» خوانده‌اند. مایر در ۱۹۹۹ موفق به دریافت جایزه کرافورد زیست‌شناسی شد.
بخوانید: ۸ کتاب برای ورود بدون ترس به کارآفرینی
کتاب تکامل چیست؟
کتابی که پیش رو دارید برای سه گروه خوانندگان نوشته شده است نخست خطاب به همه کسانی است که می‌خواهند درباره تکامل آگاهی بیش‌تری به دست آورند . این دسته از خوانندگان می‌دانند این فرایند از چه اهمیتی برخوردار است اما به طور دقیق نمی‌دانند که این فراشد چگونه کار می‌کند و چگونه می توان به حملات معینی علیه تفسیرهای داروینیسی پاسخ داد.
دومین گروه می‌پذیرند که تکامل وجود دارد اما تردید دارند که ایده‌های داروینیسی درست باشند. نویسنده کوشیده تا همه سوالاتی را که احتمالا برای چنین خوانندگانی ممکن است مطرح شوند پاسخ دهد. و سرانجام گروه سوم ایده‌های او خطاب به کسانی است که می‌خواهند راجع به وضعیت کنونی نگره تکامل آگاهی کسب کنند، و حتی مایلند تا بهتر بتوانند استدلال‌های داروینیستی را رد کنند. نویسنده قصد ندارد تا چنین خوانندگانی را از اعتقادات‌شان منحرف سازد ، اما مای است اسناد و مدارک متقن و مستندی را توضیح دهد که به خاطر آن ها زیست‌شناسی تکاملی ناگریز نباشد تا دیدگاه‌های ضد تحولی را به رسمیت بشناسد.
بخوانید: ۸ کتاب فراروان‌شناسی که باید برای داشتن آرامش بخوانید
کتاب تاریخچه نظریه تکامل
کتاب تاریخچه‌ی نظریه تکامل، نوشته لیندا گامالین، با نگاهی کلی به موضوع نظریه‌ی تکامل نوع بشر و موجودات در طبیعت و کل دنیا پرداخته است. این بررسی با داستان‌های اسطوره‌ای از خلقت موجودات آغاز و با بیان نظریه‌های مختلف تکاملی از دانشمندان مختلف نظیر «ژان بابتیست دولامارک»، «چارلز داروین»، «گرگور مندل» و غیره ادامه یافته و با نظریه تکاملی انسان در دوره معاصر پایان می‌یابد. کتاب تاریخچه‌ی نظریه تکامل با تصاویری مرتبط با متن همراه است. فسیل‌ها، حیوانات منقرض شده، دایناسورها، توزیع گیاهی و جانوری موجودات، سن زمین، نظریه تغییر و وراثت، نحوه شکل‌گیری گونه‌های جدید از مهم‌ترین موضوعات ارائه شده در کتاب تاریخچه نظریه تکامل هستند.
انسان‌ها چطور به‌وجود آمده‌اند؟ گیاهان و حیوانات چطور حیات یافتند؟ انسان هزاران سال است که به این سوالات فکر می‌کند و پاسخ‌های بسیاری را در قالب عقاید دینی و مذهبی و یا در مواردی با خلق داستان‌های کهن برای آنها پیدا کرده است. بخش زیادی از این پاسخ‌ها با اعتقاد به خداوندی واحد و یکتا، از خدایی می‌گویند که جهان و تمام موجودات آن از جمله انسان را آفریده است.
داستان‌های دیگر به چندین خدا یا الهه اشاره دارند که هریک از آنها آفریننده یک بخش از دنیا هستند و با هم نبرد می‌کنند تا سلطه بر جهان را به دست گیرند. برخی روایات حاکی از آن است که دنیا از هیچ یا از هرج و مرج شروع شده و کم‌کم رشد کرده است و هیچ خالقی ندارد. طبق باورهای بودایی، هیچ آغاز و ازلی وجود ندارد، بلکه جهان در چرخه‌ای بی‌پایان از هستی و عدم قرار دارد. اگرچه این داستان‌ها بسیار با هم متفاوتند، اما سعی می‌کنند درباره زندگی و رشد و پیشرفت انسان و جهان توضیح دهند.
بخوانید: ۸ کتاب برای تقویت هوش و حافظه و یادگرفتن اندیشیدن
کتاب مواجهه با داروین
نظریه تکامل چگونه توانست اذهان را، از انجمن‌های علمی انگلستان تا کوچه‌های قاهره و کربلا و تهران، متوجه خود کند؟ این نظریه چه عکس‌العمل‌هایی میان منادیان ایدئولوژی‌ها و جهان‌بینی‌های مختلف برانگیخت؟ برخی در مواجهه با آن برطبل انکار کوفتند و برخی دیگر همه چیز را در پایش قربانی کردند، گروهی هم که نمی‌دانستند با آن چه کنند و مانده بودند با دوست مواجه‌اند یا دشمن از خود پرسیدند: علم جدید را سر آن است که شالوده عقاید کهن را نابود کند یا خود تکیه‌گاهی است برای احیای حقایق سنتی؟
داستان مواجهه با نظریه تکامل در سرزمین‌های اسلامی، به ویژه روایت رویارویی سکولارها و مذهبیان عرب و عجم، اعم از مسیحی و مسلمان، داستانی شنیدنی است: رویارویی فکری افرادی که پس از قرن‌ها بحث و مناظره‌های نظری، اعم از بحث‌های فرقه‌ای و کلامی، اکنون با چالشی نوین روبه‌رو شده بودند، چالشی که میراث عظیم افکار قرون میانه را با شبیخونی پیشبینی ناپذیر تهدید می‌کرد.
این کتاب شامل دو بخش است. بخش نخست و اصلی آن ترجمه ای از کتاب «علم غربی در جهان عرب: تأثیر داروینیسم ۱۸۶۰ تا ۱۹۳۰» نوشتۀ عادل زیادات است. بخش دیگر که ضمیمه و مکمل بخش نخست است ، خلاصه‌ای از پژوهش‌های دکتر گمینی دربارۀ مواجهه شیخ محمدرضا اصفهانی با نظریه تکامل انسان است.
بخوانید: ۸ کتاب درباره سالمندی و کنار آمدن با آن
کتاب چگونه داروین بخوانیم؟
میراث پایدار داروین را باید در نظریات انقلابی او جست. نظریه‌های گسترده‌ی او در باب تکامل بر مبنای انتخاب طبیعی، همگی بر شالوده‌ی شواهد و مستنداتی از تاریخ طبیعی پی‌ریزی شده‌اند که داروین عمرش را صرف گردآوری آنها کرد. مارک ریدلی در این کتاب، با رویکرد پرسش و پاسخ می‌کوشد نشان دهد که داروین چگونه به مسائل و دغدغه‌های خود می‌نگریست، و خواننده‌ی داروین چگونه می‌تواند به درک براهین داروین نائل شود. عمده‌ی این پرسش و پاسخ‌ها همان‌هایی هستند که خود داروین در ذهن داشته و آنها را بر قلم آورده است.
نویسنده کتاب، مارک ریدلی، جانورشناسی انگلیسی (متولد ۱۹۵۶) است که در آکسفورد و کمبریج درس خوانده و استاد راهنمایش در دوره دکتری ریچارد داوکینز بود. شاید مهم‌ترین ویژگی ریدلی آن است که گزارشی بی‌نقص از داروینیسم ارتدوکس را ارائه می‌دهد. به عبارت دیگر، اگر قصد دارید در هزارتوی نظریه تکامل و برداشت‌های متنوع و گاه ناسازگار از آن گم نشوید، به زحمت بتوانید راهنمایی مطمئن‌تر و راه‌بلدتر از ریدلی پیدا کنید.
ریدلی در کتاب «چگونه داروین بخوانیم» تلاش می‌کند خواننده لذتی را که در خواندن آثار کلاسیک داروین هست، تجربه کند. قدرت داروین در بررسی انبوه شواهد به دست آمده از بررسی تاریخ طبیعی و بیرون کشیدن الگوها و قواعد طبیعت در قالب نظریه‌های تکاملی است و در این زمینه میراث عظیمی از خود به جا گذاشته است. ریدلی از رویکرد پرسش و پاسخ استفاده می‌کند تا توضیح دهد که داروین چگونه اقدام به حل مسائل می‌کرد و نشان می‌دهد که خواننده چگونه می‌تواند با سر در آوردن از پرسش‌هایی که داروین برای خود مطرح می‌کرد به استدلال‌هایش پی ببرند. در این کتاب ریدلی عمدتا به «اصل انواع» و تا اندازه‌ای به «نسب انسان» می‌پردازد و اشاره‌ای هم به کتاب بسیار مهم دیگر داروین با عنوان «بیان هیجانات در انسان و جانوران» می‌کند.
بخوانید: ۸ کتاب برای شناخت بهتر هند و فلسفه و تاریخ آن
کتاب ژن خودخواه
از زمانی که ریچارد داکینز در کتاب ژن خودخواه نوشت «اگر روزی موجودات برتر فضایی از زمین بازدید کنند اولین پرسش‌شان برای ارزیابی سطح تمدن ما این است که: آیا آنها هنوز تکامل طبیعی را کشف کرده‌اند؟» بیش از ۴۰ سال می‌گذرد. گرچه از زمان داروین، در مدتی بیش از یک قرن، تلاش‌های زیادی برای درک و توضیح سرشت انتخاب طبیعی از سوی مجامع علمی صورت گرفته است، اما کتاب ژن خودخواه این مبحث را با نگاهی نو و نگارشی همه‌فهم وارد اذهان و فرهنگ عمومی کرد.
ایده‌ی محوری کتاب ژن خودخواه این است که تنازع بقاء و تقلا برای نامیرایی و جاودانگی در سطح ژن‌ها رخ می‌دهد و افراد، خانواده و گونـه‌ها صرفا حامل‌هایی برای ژن‌ها و گذر آنها از نسلی به نسل دیگر هستند. در این دیدگاه، از آنجا که ژن‌ها – به زبان استعاره – خودخواه‌اند، رفتارهای تمام موجودات زنده در خدمت آن‌هاست و در واقع، بدن هر موجود یک مستعمره ژنی و ماشین بقاء ژن‌هاست.
پیش از این رفتارهای موجودات زنده را در خدمت بقاء فرد، خانواده، گروه یا گونه می‌دانستند نه ژن. بنابراین برآیند رفتار ژن‌ها در سطح فردی و اجتماعی فداکاری است، نه خودخواهی که باعث سوءتفاهم‌ها و مجادلات بسیاری شده است. همچنین بسط نظریه راهبرد پایدار تکاملی در کتاب ژن خودخواه ریشه‌های طبیعی راستی و درستی در رفتار را به دست می‌دهد. دیدگاه ژن‌محور داوکینز به تکامل طبیعی تلاش‌های بزرگان این عرصه در قرن بیستم را به عصـر ژنوم و زیـست‌شناسی ملـکولی گره زده و باب نوینی در پژوهش های مرتبط با تکامل طبیعی باز کرده است. نیز در این کتاب، برای نخستین‌بار واژه‌ی «مم» به عنوان یک واحد فرهنگی تکاملی که شبیه به ژن‌ها همانندسازی و خودخواهانه رفتار می‌کند معرفی شده است. مم با رفتن از مغزی به مغزی دیگر بقاء یافته و تکثیر می‌شود. مم، پس از معرفی، موضوع پژوهش های بسیاری بوده است. برخی از مثال‌های مم: آهنگ‌ها، ترانه‌ها, اندیشه‌ها، اشعار، گزین گویه‌ها، مدهای لباس، شیوه‌های ساخت ظروف، عکس‌ها، فیلم‌ها و … هستند.
در طول کتاب، مسئله‌های پرشماری از زیست حیوانات طرح می شود که تلاش می شود با بهره گیری از تئوری ژن خودخواه، توضیح داده شوند. مثلا توضیحی پیچیده برای لزوم مرگ اعضای پیر یک جمعیت حیوانی داده می شود. همین طور به شکل مفصل به موضوع تولید مثل جنسی و دلیل ارجیت اش بر تولید مثل غیرجنسی، که در آن پدر و مادر یکی است و یک حیوان می تواند فرزند تولید کند، پرداخته می شود از دریچه این تئوری. مثلا یکی از معمای جالب توضیح داده شده، از میان رفتن استخوان آلت نر در انسان و میمون‌ها، در حالی که عموزاده‌های شامپانزه آن را حفظ کرده‌اند، است.
بخوانید: ۷ کتاب مرجع برای خودآموزی تبلیغات و بازاریابی
کتاب چگونه گورخر راه‌راه شد
در این راهنمای آموزنده و بامزه به این معماهای تکاملی و واقعیت‌های شگفت‌انگیز دنیای جانوران پاسخ داده می‌شود. خودتان را آماده کنید که هنگام خواندن این کتاب مجذوب و شگفت‌زده شوید و از آن بهتر لذت ببرید. واقعا چرا زرافه گردنی به این درازی دارد؟ چرا گورخر راه‌راه است؟ یا چرا گلهٔ بوفالوها کمابیش دموکراتیک است اما فیل‌ها دیکتاتوری را ترجیح می‌دهند؟ علت معماری درخشان تپهٔ موریانه‌ها یا پیچیدگی‌های زندگی جنسی کفتارها چیست؟ و چرا گورکَن عسل‌خوار طوری تکامل یافته که یکی از مؤثرترین عوامل کشتار جمعی باشد؟
لئو گراسه از بااستعدادترین و آینده‌دارترین طبیعی‌دانان جوان فرانسه است. او که اکنون ۲۹ ساله است زیست‌شناسی تکاملی و روزنامه‌نگاری خوانده است و بیشتر وقتش را صرف ترویج علم می‌کند. در پنج سال گذشته بیش از ۷۰۰ هزار نفر مشترک کانال یوتیوبی او با نام «زیست‌شناسی کثیف» (DirtyBiology) شده‌اند؛ کانالی که در آن با نگاه طنز به شگفتی‌های حیات می‌پردازد. گراسه در کتابش معتقد است اینکه تنها به مردم بگوییم علم مهم است کافی نیست باید نشان داد که علم علاوه بر مهم بودن بسیار جالب و سرگرم‌کننده است.
این کتاب دراصل؛ مجموعه‌ای از کتابخانه تاریخ طبیعی است که نشر نو در مجموعه خود به تازگی راه‌اندازی کرده است و این کتابخانه مجموعه‌ای از عناوینی است که در زمینه تاریخ طبیعی با تعریف گسترده خاص خود جای می‌گیرد.»
در زیرعنوان کتاب آمده است سایر داستان‌های داروینی من‌درآوردی وی با اشاره به این زیر عنوان کتاب گفت: «این عبارت و این نوع پرسش و این نوع شکل جمله که این کتاب هم دارد شبیه کاری است که کیپلینگ در حوزه کتاب‌های خود می‌کند که در زمینه کودک منتشر شده است. درواقع من درآوردی اشاره به آن دارد که مخاطب عام را با وجه دیگر طبیعت آشنا کند. فصل‌های کتاب دارای پیوستگی موضوعی نیست و مخاطبان لزومی ندارد که فصل‌ها را به ترتیب بخوانند.»
